Odwodnienie organizmu – objawy, przyczyny. Jak prawidłowo nawadniać organizm?

Odwodnienie organizmu to stan, który może zagrażać zdrowiu i życiu. Brak kompensacji płynów ustrojowych ma niekorzystny wpływ przede wszystkim na pracę układu krążenia oraz ośrodkowego układu nerwowego. Jak rozpoznać odwodnienie i co robić, aby zapobiegać odwodnieniu organizmu?

Odwodnienie organizmu – rola wody w ustroju 

Z tematem odwodnienia organizmu w oczywisty sposób łączy się rola wody. Ilość wody w organizmie ulega zmniejszeniu wraz z wiekiem. U noworodków stanowi około 75% ciała, a u osób dorosłych jej procentowy udział spada do około 60% i maleje z każdym rokiem życia. 

Woda w organizmie człowieka wypełnia przestrzeń wewnątrzkomórkową, zewnątrzkomórkową oraz stanowi element osocza i limfy. Jest także ważnym składnikiem płynów ustrojowych znajdujących się w drogach żółciowych, trzustkowych, jelitach oraz układzie moczowym. Szczególnie istotny w kontekście odwodnienia jest fakt, że woda bierze udział w wielu reakcjach biochemicznych oraz w usuwaniu z ustroju zbędnych produktów przemiany materii i toksyn. Dodatkowo odgrywa ogromną rolę w procesie termoregulacji, którego efektem jest pocenie się. 

Równowaga związana z właściwym nawodnieniem organizmu polega na zachowaniu pożądanych fizjologicznie przestrzeni wodnych pomiędzy tkankami. Narządy, które biorą udział w prowadzeniu prawidłowej gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej to płuca i nerki. Niezwykle istotną rolę w kwestii nawodnienia organizmu pełni sód, którego stężenie jest regulowane przez ustrój bez względu na jego bieżącą podaż. W przypadku długotrwałego zachwiania równowagi elektrolitowej może dojść do bardzo poważnych następstw, zagrażających zdrowiu i życiu. Utrzymanie efektywnego ciśnienia osmotycznego jest możliwe poprzez działanie dwóch mechanizmów autoregulacji. Pierwszy z nich opiera się o wytwarzanie przez nerki tzw. wolnej wody, a drugi mechanizm to powstawanie lub zanik pragnienia. Poza tym organizm wysyła szereg sygnałów dających oznaki odwodnienia, dzięki pracy baroreceptorów i chemoreceptorów. 

Odwodnienie organizmu – przyczyny

            Odwodnienie organizmu jest to stan, w którym zmniejsza się objętość płynów w ustroju. Zazwyczaj jest następstwem obniżenia podaży wody lub nadmiernej jej utraty, przekraczającej możliwości kompensacyjne, mimo prawidłowego działania mechanizmów autoregulacji. 

Klinicznie można wyróżnić trzy rodzaje odwodnienia organizmu:

·    odwodnienie izotoniczne – utrata wody bez zaburzenia równowagi elektrolitowej; 

·    odwodnienie hipertoniczne – utrata wody przy zbyt wysokim stężeniu elektrolitów w płynach ustrojowych;

·    odwodnienie hipotoniczne – utrata wody wraz z niskim stężeniem elektrolitów, tzw. zespół niedoboru sodu. 

Przyczyny odwodnienia organizmu:

·    Zbyt niskie spożycie wody i płynów;

·    Osłabienie lub brak poczucia pragnienia (osoby obłożnie chore i nieprzytomne);

·    Utrata płynów ze strony przewodu pokarmowego (biegunki, wymioty);

·    Incydenty krwotoczne;

·    Nadmierne pocenie się (gorączka, wysoka temperatura otoczenia);

·    Nadmierne wydalanie sodu przez nerki (m.in. stosowanie środków moczopędnych).

Duże ryzyko odwodnienia jest związane ze zjawiskiem termoregulacji. Dlatego przebywając w skrajnych temperaturach otoczenia, należy znacznie zwiększyć ilość wypijanych płynów. Dotyczy to zarówno upałów, jak i bardzo niskich temperatur sięgających poniżej 20 stopni Celsjusza. Podczas siarczystego mrozu dochodzi do wzmożonej utraty wody przez drogi oddechowe i odczuwane są symptomy odwodnienia. 

Odwodnienie organizmu może być także spowodowane bardzo intensywną i długo trwającą aktywnością fizyczną, jeżeli podczas ćwiczeń nie zostanie dostarczona odpowiednia ilość wody. Najlepszym płynem podczas wymagającego wysiłku będzie napój izotoniczny, który dostarczy nie tylko elektrolity, ale także porcję glukozy co zapobiega wystąpieniu hipoglikemii. 

Objawy odwodnienia organizmu

            Odwodnienie organizmu to stan, którego doświadcza każdy człowiek podczas swojego życia. Samo odczuwanie pragnienia jest jednym z pierwszych symptomów odwodnienia organizmu. W grupie największego ryzyka są niemowlęta i dzieci, u których ilość spożywanych płynów powinna być pod stałą kontrolą rodzica lub opiekuna. Dzieci, oprócz tego, że nie mają świadomości potrzeby regularnego przyjmowania płynów, dodatkowo posiadają mniejszą powierzchnię ciała i tym samym ograniczone możliwości magazynowania wody. Utrata wody u dziecka powyżej 10% jest wskazaniem do hospitalizacji, stąd nawet pierwsze objawy odwodnienia u dzieci są bardzo niebezpieczne.

Problem odwodnienia organizmu dotyczy także seniorów, szczególnie jeśli osoba starsza cierpi na chorobę neurodegeneracyjną, demencję i nie kontroluje podstawowych potrzeb fizjologicznych. 

Wczesne odwodnienie organizmu można rozpoznać na podstawie symptomów, które pojawiają się jako pierwsze. 

Objawy odwodnienia:

·      Uczucie pragnienia;

·      Suchość skóry;

·      Spadek masy ciała;

·      Zawroty głowy;

·      Ból głowy;

·      Uczucie zmęczenia;

·      Ciemniejsza barwa moczu;

·      Zaparcia;

·      Zapadanie się gałek ocznych;

·      Problemy z koncentracją. 

Im wyższy procentowy ubytek wody w organizmie, tym poważniejsze zdrowotnie będą konsekwencje odwodnienia organizmu.

Odwodnienia organizmu – diagnostyka 

Niewystarczająca ilość wody w organizmie powoduje zmniejszoną ilość oddawanego moczu i tym samym dochodzi do zatrzymania w organizmie toksyn i zbędnych produktów przemiany materii, które powinny zostać usunięte z organizmu. Odwodniony organizm w późniejszych etapach może wykazywać objawy drętwienia kończyn, trudności w mówieniu, zaburzenia widzenia, a w skrajnych przypadkach utratę przytomności. 

Diagnostyka odwodnienia organizmu obejmuje:

·    Pomiar ciśnienia tętniczego krwi;

·    Pomiar ośrodkowego ciśnienia żylnego, rozkurczowego tętnicy płucnej;

·    Oznaczenie stężenia hemoglobiny;

·    Oznaczenie liczby erytrocytów (w odwodnieniu hipotonicznym średnia objętość erytrocytów wzrasta, a maleje średnia zawartość hemoglobiny – odwrotnie dzieje się w odwodnieniu hipertonicznym);

·    Oznaczenie wartości hematokrytu;

·    Oznaczenie stężenia białka w osoczu;

·    Oznaczenie stężenia sodu;

·    Badanie molalności osocza;

·    Ocena ciężaru właściwego moczu. 

Odwodnienie organizmu wiąże się z utratą masy ciała, której wielkość można oznaczyć w procentach co pozwala ustalić stopień odwodnienia. Utrata nawet 1% masy ciała z powodu odwodnienia ma wpływ na ograniczenie wydolności fizycznej. Odwodnienie sięgające 5% masy ciała powoduje symptomy ze strony układu oddechowego i sercowo-naczyniowego. Zagrożenie udarem cieplnym może wystąpić przy utracie 10% masy ciała wynikającym z niedoboru wody w ustroju, a powyżej 15% to stan, określany jako zagrażający życiu. 

Odwodnienie organizmu, a ciąża 

            Stan fizjologiczny, w którym szczególnie niebezpieczne jest odwodnienie organizmu to ciąża. 

 Duże zapotrzebowanie na wodę wykazuje ośrodkowy układ nerwowy rozwijającego się płodu. Kobieta ciężarna w przypadku odwodnienia bardzo dotkliwie odczuwa dolegliwości w postaci nudności i wymiotów. Zwiększona podaż płynów jest także uzasadniona zachowaniem prawidłowego indeksu płynu owodniowego. Utrzymanie właściwych parametrów środowiskowych determinuje u płodu właściwy rozwój mózgu i tkanek, szczególnie mięśni, płuc oraz układu moczowego. 

Odwodnienie organizmu u kobiety w ciąży powoduje zwiększenie ryzyka pojawienia się zaparć, ze względu na utrudnione przesuwanie treści przez pasaż jelitowy. Zatrzymywane w organizmie toksyny mogą powodować zagrożenie dla nienarodzonego dziecka. Szczególnie groźne dla ciężarnej są infekcje dróg moczowych, które mogą być wywołane odwodnieniem organizmu. Począwszy od ograniczonych możliwości leczenia farmakologicznego, po pogorszenie samopoczucia wywołanego stanem zapalnym jest to niezwykle niebezpieczny stan. Nawracające infekcje dróg moczowych, zapalenie pęcherza u kobiety ciężarnej grozi ryzykiem przedwczesnego porodu. 

Nawodnienie u kobiet ciężarnych powinno wzrastać stopniowo wraz z zapotrzebowaniem organizmu. Odwodnienie organizmu u ciężarnych niesie ze sobą ogromne zagrożenie zarówno dla matki, jak i nienarodzonego dziecka. 

Jak nawadniać organizm?

            Zapotrzebowanie na wodę i płyny jest zależne od wieku, płci, stanu fizjologicznego oraz poziomu aktywności fizycznej. Ogromne znaczenie w kwestii adekwatnego spożywania płynów mają też warunki środowiskowe.

Jak można zapobiec odwodnieniu organizmu?

1.  Regularne picie małych ilości wody w ciągu dnia w ilości około 30 ml/kg masy ciała.

2.  Spożywanie innych napojów takich jak ziołowe herbaty, świeżo wyciskane soki, płynne zupy. 

3.  Włączenie do jadłospisu owocowo-warzywnych koktajli na bazie wody, napojów roślinnych lub mleka.

4.  Spożywanie wodnistych owoców takich jak arbuzy, pomarańcze, mandarynki, grejpfruty.

5.  Unikać produktów odwadniających takich jak alkohol, kawa, mocna herbata, napoje energetyczne. 

Profilaktyka i troska o prawidłowe nawodnienie organizmu pozwala utrzymać prawidłowość procesów życiowych. Bez wody nie ma życia w przyrodzie. 

lek. Michał Dąbrowski